Շմոլ գազ

Շմոլ գազի նենգ հատկությունները հայտնի են վաղ ժամանակներից: Մեր նախնիները գիտեին, որ շատ վտանգավոր է փակել քարշը, ջերմությունը պահպանելու համար, մինչև վերջ չայրված վառարանում: Փակ տանը տաք է, հարմարավետ է, մարդը պառկում է հանգստանալու և չի արթնանում, շմոլագարվում է: Դժբախտության մեղավորը կրում է տարբեր անուններ` ածխածնի օքսիդ, ածխածնի մենօքսիդ, շմոլ գազ, CO:

Որտեղ է առաջանում շմոլ գազը

Երբ փակում են քարշը, առաջանում է թթվածնի անբավարարության պատճառով թույլ վառվող ածուխների օքսիդացում, որը թափանցում է սենյակ: Մարդիկ չեն նկատում նրա ներթափանցումը, քանի որ ներթափանցող գազը ոչ հոտ ունի, ոչ էլ գույն: Առաջին հերթին նա ազդում է կենտրոնական նյարդային համակարգի վրա և թունավորվողը ի վիճակի չէ հասկանալու, թե ինչ է իր հետ կատարվում, ինչ որ բան այն չէ:

Թվում է, թե մեր ժամանակներում ոչ բոլորն են օգտվում վառարաններից և հավանականությունը շմոլ գազի հետ առնչվելու մեծ չէ: Բայց պարզվում է, որ այդ գազը արտադրվում է ինչպես մարդու գործունեության ընթացքում, այնպես էլ շատ բնական պրոցեսների ժամանակ:

Շմոլ գազը գործնականում առաջանում է այրման բոլոր տեսակների ժամանակ, էլեկտրակայաններում և ջերմակայաններում վառելիքի այրման ժամանակ, խարույկի այրման, գազի սալիկի և ջրատաքացուցիչի աշխատանքի ժամանակ, մեքենայի գազաժայթքման ժամանակ, ծխելուց: Մեծ քաղաքներում ածխածնի մենօքսիդի մատակարարողը հանդիսանում է ավտոնտրանսպորտը: 1000 լ վառելիքի այրման ժամանակ ավտոտրանսպորտային միջոցներից մթնոլորտ է արտանետվում 25-ից 200 կգ շմոլ գազ:

Ազդեցությունը օրգանիզմի վրա

Ինչպես է շմոլ գազը ազդում օրգանիզմի վրա: Մտնելով թոքերը և այնտեղից էլ արյան պլազմայի մեջ CO-ն թափանցում է էրիտրոցիդների մեջ և այնտեղ փոխազդում է հեմոգլոբինի սպիտակուցի հետ, որը հանդիսանում է թթվածնի փոխադրողը թոքերից հյուսվածքներին: Հեմոգլոբինի յուրաքանչյուր մոլեկուլը պարունակում է չորս հեմոպորֆիրային օղակներ, որոնց կենտրոնում գտնվում է երկաթի ատոմը, որն ի վիճակի է թթվածնի մոլեկուլը հետադարձ միացնել` առաջացնելով այսպես կոչված օքսիհեմոգլոբին: Շնորհիվ հեմոգլոբինի արյունը կարող է հյուսվածքներին հասցնել 70 անգամ ավել թթվածին, քան կարող էր տանել աղաջուրը լուծման հաշվին:

Հատկապես երկաթի ատոմին է նշան բռնում շմոլ գազը` առաջացնելով կոմպլեքս միացություններ(կարբոքսիհեմոգլոբին), որն ընդունակ չէ տեղափոխելու թթվածինը:

Շմոլ գազը հեմոգլոբինի մրցակցության մեջ ունի արտահայտված առավելություն թթվածնի առաջ, նա շատ արագ ռեակցիայի մեջ է մտնում հեմոգլոբինի հետ և առաջացնում ավելի ամուր միացություն քան օքսիհեմոգլոբինը: Բացի դրանից կարբոքսիհեմոգլոբինի տարաբաժանումը արյան մեջ ընթանում է շատ դանդաղ և այն աստիճանաբար կուտակվում է: Այդ իսկ պատճառով կարբոքսիհեմոգլոբինի կոնցենտրացիան արյան մեջ կարող է մեծանալ մինչև վտանգավոր աստիճանի` օդը երկար ժամանակ շնչելով, որը պարունակում է ածխածնի օքսիդի ոչ մեծ բաղադրություն, ընդամենը 0.07%: Արյունը կորցնում է թթվածինը հյուսվածքներին տեղափոխելու ունակությունը, ի հայտ են գալիս սուր թթվածնային անբավարարվածության ախտանիշներ:

Թունավորման ակնառու հատկանիշները հայտնվում են, երբ արյան մեջ կարբոքսիհեմոգլոբինի բազադրությունը համեմատած հեմոգլոբինի ընդհանուր բաղադրության հետ գերազանցում է 20%: 30%-ի ժամանակ ի հայտ է գալիս գլխապտույտ, ոտքերում թուլություն, տեսողության թուլացում: 40-50%-ի ժամանակ` գիտակցության մթագնում, 60-70%-ի ժամանակ բերում է մահացության: Ինչքան շատ է շմոլ գազի կոնցենտրացիան օդում, այնքան արագ է կարբոքսիհեմոգլոբինի վտանգավոր կոնցենտրացիան հասնում արյան մեջ: Օրինակ` օդի շնչումը, որը պարունակում է 0.1э % շմոլ գազ, բերում է կարբոքսիհեմոգլոբինի 40%-անոց մակարդակին ոչ լրիվ երեք ժամվա ընթացքում, երբ մարդը գտնվում է հանգիստ վիճակում: Իսկ եթե նա զբաղված է ծանր աշխատանքով, թոքերը օդափոխվում են ակտիվ և կարբոքսիհեմոգլոբինի առաջացումը ընթանում է արագ, նույն մակարդակով:

Եթե շմոլ գազի ոչ մեծ քանակությունը ազդում է օրգանիզմի վրա երկար ժամանակվա ընթացքում, ապա կարբոքսիհեմոգլոբինը միշտ առկա է արյան մեջ: Կարբոքսիհեմոգլոբինի 2-10э % կոնցենտրացիայի ժամանակ ակնհայտ նշաններ չեն դիտվում, բայց այդպիսի մարդիկ հաճախ բողոքում են գլխացավերից, շուտ հոգնածությունից, ախորժակի նվազումից, գրգռվածությունից, վատ քնից, սրտի շրջանում ցավերից, հիշողության և ուշադրության թուլացումից: Այս հատկանիշները ծանոթ են մեծ քաղաքի շատ բնակիչներին:

Ինչքան երկար է օրգանիզմը գտնվում հյուսվածքների թթվածնային քաղցի պայմաններում, այնքան դժվար են դրա հետևանքները, հատկապես սրտային մկանների և գլխուղեղի համար: Այդ պատճառով ծանր թունավորման անմիջական ախտանիշների բուժումը դեռ չի նշանակում լրիվ առողջացում: Հաճախ պատահում է գլխուղեղի կեղևի նեյրոնների խախտում, 10-ից 7 թունավորման դեպքում 3 ամսվա ընթացքում կարող են հայտնվել հոգեկան խանգարումներ, հիշողության կորուստ, անձնային փոփոխություններ:

Այսպիսով, ինչ պետք է անել, որպեսզի խուսափել շմոլ գազի թունավորումից: Առաջին հերթին վառարանները վառելու ժամանակ պետք է պահպանել անվտանգության տեխնիկայի տարրական կանոնները, չպահել մեքենան միացված շարժիչով փակ տարածության մեջ, հաճախ օդափոխել խոհանոցները, որոնք սարքավորված են գազի սալիկներով: Սակայն հարց է առաջանում, թե ինչպես ապահովել օդի վիճակի մշտական հսկողությունը աշխատանքի վայրում, տանը և ավտոտնակում: Այժմ դա հնարավոր է շմոլ գազի նոր ազդանշանայի սարքի միջոցով: